راز گشایی از ضمیر ناخوداه در اسلام و روانشاسی مدرن

به گزارش مجله خبری نگار،یکی از مفاهیم روانشاسی مورد توجه در علوم انسانی که در شاخه‌های متفاوت علوم انسانی ردپای آن را می‌توان مشاهده کرد مفهوم «ضمیر ناخودآگاه» است. مطابق آموز‌های اسلامی انسان دارای دو ضمیر ظاهر و باطن و به قول امروزی‌ها خودآگاه و ناخودآگاه است.

انسان به دلایل گوناگون خاطرات آزار دهنده را پنهان می‌سازد این موارد پنهان، موجب رفتار‌هایی می‌شود که محرّک آن «ضمیر ناخودآگاه» است. ویلیام جیمز می‌گوید: «آنچه انسان آن را «من» می‌خواند و خودآگاهی دارد، در احوال‏ عادی دایره‌اش محدود و مسدود است و از خود او تجاوز نمی‌کند، و لیکن این دایره محدود، حریمی دارد که بیرون از دایره خودآگاهی است و شخص در احوال عادی از آن آگاهی ندارد؛ و، چون باب آن حریم به روی «من» باز شود با عالم دیگری آشنا می‌شود و بسی چیز‌ها بر او مکشوف می‌شود که در حال عادی درش به روی او بسته ‏است».
«این فقره را که انسان، گذشته از ضمیر خودآگاه ضمیر دیگری دارد که معمولاً از آن آگاه نیست و لکن بعضی اوقات آثاری از آن بروز می‌کند و معلوماتی به انسان می‌دهد که از عهده حس و عقل بیرون است، پیش از ویلیام جیمز نیز دانشمندان دیگر که در روان‌شناسی کار کرده بودند به آن برخورده و آن‌را "من ناخودآگاه" نامیده بودند».

اما پرسش اینجاست نظر اسلام درباره ضمیر ناخودآگاه چیست؟ آیا چنین چیزی در وجود انسان وجود دارد؟ آیت الله اعرافی در فصل چهارم کتاب «ضمیر ناخودآگاه در قرآن» می‌نویسد: «ذِکر» به معنای حضور معلوم در ذهن، و منظور از حضور، توجه بالفعل نفس به چیزی است. با این نکته، تفاوت «ذِکر» با «نسیان» و «غفلت» روشن می‌شود؛ با این توضیح که ذهن و نفس نسبت به آگاهی‌ها و معلومات دو گونه است؛ یا نفس به چیزی «علم» دارد یا «جهل». علم نیز از حیث میزان توجه نفس مراتبی دارد: در برخی از موارد، نفس به معلومات و احوال خود کاملا توجه (توجه بالفعل و تامّ) دارد که واژه «ذکر» به این مذکورات اطلاق می‌شود. در مواردی توجه نفس اندکی کاهش می‌یابد و نوعی بی‌توجهی عارض می‌شود و به اصطلاح، غبار روی مذکورات می‌نشیند که در این موارد از واژه «غفلت» استفاده می‌شود.

گاهی معلومات و احوال کاملا از عرصه توجه ذهن و نفس خارج و به فراموشی سپرده می‌شود که با واژه «نسیان» یا فراموشی از آن یاد می‌شود. روشن است که «نسیان» با بازگشت معلومات به ذهن و «غفلت» با عطف توجه به «ذِکر» تبدیل می‌شود.

با این تحلیل تفاوت دو مفهوم «ذکر» و «علم» نیز آشکار می‌شود. واژ‌های «علم» و «معلوم» تنها در مقابل «جهل» و «مجهول» به کار می‌روند و زمانی که آگاهی حاصل شد، مجهولات به معلومات تبدیل می‌شوند؛ اما واژه «ذکر» و «مذکور» به معنای توجه تام نفس به چیزی است و مقابل «غفلت» و «نسیان» به کار می‌رود.

«علی محمدی»، کارشناس قرآنی در پاسخ به این پرسش که ضمیر ناخودآگاه در اسلام است یا نه می‌گوید: منظور از «أخفی» در عبارت ««فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَی» در آیه ۷ سوره طه با این ترجمه «او نهان و نهان‏تر را می‏‌داند» می‌گوید: وجود ضمیر ناخودآگاه در انسان‌ها است.